نشریه مطالعات اخلاق کاربردی
شماره 5 (پاییز و زمستان 1385)

وران سیزده ساله ی بعثت نبوی، طی سه مرحله: دعوت مخفیانه، دعوت خویشان و اقوام و دعوت علنی و عمومی، با موفقیت ادامه یافت و اقشار بسیاری، به ویژه جوانان مکه، به رسول الله صلی الله علیه و آله گرویدند. سران قریش و مشرکین که حیات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی خود را در خطر دیدند، با تکیه بر تعصبات قومی و فرهنگی جاهلی و گذشته گرایی، به شدت به مقابله با آن حضرت پرداختند و از هیچ کوششی اعم از شکنجه و تهمت های ساحری، کهانت، جنون و شاعری نسبت به وی و یارانش دریغ نکردند. ادامه ی نهضت و بنیان یک جامعه ی دینی در این مسیر دشوار و پرخطر، جز با یک برنامه ریزی هدفمند ممکن نبود. لذا رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله برای رسیدن به اهداف عالی خود، به وسیله ی ابزارها و اقداماتی بر موانع و مشکلات سهمگین و شکنجه های طاقت فرسای این دوران فایق آمد. اهم اقدامات رسول الله صلی الله علیه و آله عبارتند از: 1 سالم سازی و تربیت نیروی راستین مدافع اسلام؛ 2 ارتقای سطح آگاهی و بصیرت مسلمانان نخستین؛ 3 اخلاق و شخصیت معنوی و ظاهری رسول الله صلی الله علیه و آله؛ 4 صبر و پایداری و استقامت در برابر مشکلات و موانع؛ 5 قرآن کریم، معجزه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله؛ 6 گفتگوی احسن و گفتار نیکو در برخورد با مخالفان؛ 7 هماهنگی گفتار با کردار و تبلیغ با عمل از سوی رسول الله صلی الله علیه و آله؛ 8 هدفمندی و برنامه ریزی دقیق؛ 9 کادرسازی از جوانان مکه؛ 10 استعانت و یاری از خداوند در برابر مشکلات و موانع.

در این مقاله روش های تربیت اخلاقی را با دو عنوان «روش توصیه مدار» و «روش اسوه مدار» از یکدیگر متمایز نموده ایم. چالش روش توصیه مدار و آموزش محور این است که کمتر می تواند از دانش آدمی به گرایش و از خودآگاه وی به ناخودآگاهش نقب بزند. مدعای این مقال این است که اخلاق اسوه مدار، با سازوکاری که خواهد آمد، می تواند همزمان دانش و گرایش آدمی، اندیشه و انگیزه ی او، و خود آگاه و ناخودآگاهش را مخاطب خویش نماید و آنها را در قبضه ی مدیریت و بیعت خویش درآورد. برای اثبات و تبیین این مدعا، عناصر و دستاوردهایی از فلسفه، عرفان و روان شناسی فراخوان شده اند تا نگارنده را مدد رسانند و رسانده اند. در پایانه های نوشتار نیز محصول و مدعای مقاله با سنجه ی قرآن و حدیث بازخوانی و ارزیابی شده است و به عقیده ی نگارنده از آنجا نیز مهر تصویب و تاکید گرفته است. در پایان، آسیب شناسی این روش اخلاقی را نیز اگر چه به اشاره و اجمال در مطمح نظر آورده ایم.

مهم ترین هدف رسالت انبیا، از جمله پیامبر اسلام، گسترش توحید، اخلاق و شریعت است. این اهداف در طول یکدیگر و در عین حال متداخل با هم هستند. هدف سوم، راه وصول تحقق دو هدف دیگر و هدف دوم برای وصول به هدف اول در نظرگرفته شده است. سیر دعوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به همین صورت انجام می گرفته است. بیشترین موضوع تبلیغ رسول خدا در مکه، توحید و اخلاق بود، و در مدینه، در راستای آن دو هدف، به گسترش شریعت نیز پرداخت. موضوع بحث مقاله مربوط به هدف دوم، یعنی هدف اخلاقی پیامبر اسلام است که هیچ گاه، از جمله در عملکرد سیاسی ایشان، تعطیل نشد. پس از مشخص شدن منظور از اخلاق و شیوه ی تحقیق، به ابعاد مختلف حیات اجتماعی و سیاسی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه النبی از زاویه ی اخلاق پرداخته شده است. موضوعاتی که در راستای اخلاق حکومتی به آن پرداخته خواهد شد عبارت اند از: نحوه ی شکل گیری امت اسلامی، نحوه ی کسب قدرت، شکل و ساختار قدرت، حد قدرت، حد مسوولیت، حقوق اساسی شهروندان، نظارت مردمی، نحوه ی قانون گذاری، نحوه ی اجرای قانون و نحوه ی قضاوت. در این مقاله آمده است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چگونه سلول های اولیه ی جامعه ی اسلامی را ویژگی اخلاق بخشید و قدرت سیاسی را اخلاقی کسب نمود و ساختار اخلاقی به آن بخشید، مبنای همبستگی اجتماعی را اخلاق قرار داد و حدود و مسوولیت های امام و امت را مبتنی بر اخلاق ساخت، و مدیریت اقتصادی، نظامی، قضایی، سیاسی، فرهنگی و تربیتی و اجتماعی پیامبر چگونه بر پایه های اخلاق بنا گردید.

به نام آن که با قلم زبرجد بر دفتر یاقوت، نوشت و به آن سوگند یاد کرد: «ن والقلم وما یسطرون»، و سلام او بر سید اولاد آدم، معتکف درگاه عزت و مجاور محله ی محبت؛ انسانی که در خلوت «او ادنی» گام نهاد و به خلق عظیم آراسته شد. پیچیدگی وجود آدمیان و راز آلود و اسرارآمیز بودن آن به گونه ای است که آرا و انظار در حوزه ی انسان شناسی به تفاوت درآمد و دشوارترین پرسش در این قلمرو، پرسش از چیستی او شد. گاه او را تک انگار و گاه دوانگار شناخته اند و در تفسیر هر یک، شماری چند از تئوری ها و نظریه ها پدید آمد. اما در این سخن وفاق حاصل شد که انسان از سه ساحت اندیشه، عواطف و رفتار جداناپذیر است و با هم بودن و درهم تنیدن این سه ساحت به حدی است که یک واقعیت را نشان می دهد و تجزیه ی آنها امری غیرواقع بینانه و یا غیرممکن می باشد. در این مقاله با توجه به پیوند ناگسستنی این سه ساحت، نخست به معنای «خلق»، «اخلاق»، «نظام های اخلاقی» و «مسلک های پرورشی» اشاره رفته، و پس از آن به تحلیل و بررسی نظام اخلاقی و روش تربیتی دین اسلام نگاه شده، و سرانجام به معنای عظمت خلق و سر اتصاف پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله به «خلق عظیم» پرداخته شده است و به این نتیجه دست یافتیم که اخلاق پیامبر اسلام بازتاب اخلاق خداوند است.

مقاله ی پیش رو پژوهشی است پیرامون روایت معروف (شناخته شده) مکارم اخلاق که در نقل معروف با عبارت «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» آورده شده است. دراین پژوهش در سه بخش: سند، مفردات و دلالت مباحث مربوط به این روایت مورد کاوش قرار گرفته است. در بخش اول، به سند این روایت در روایات شیعه و اهل سنت پرداخته شده و نقل های گوناگون آن وسایر مباحث سندی بررسی شده است. بخش دوم، به بیان مفردات (فقه اللغه) و وجوه ادبی و احتمالات هر فراز از روایت اختصاص دارد. در بخش سوم، به دلالت روایت و دیگر روایات همانند پرداخته شده است. در این بخش، رابطه ی بعثت با مکارم اخلاق، معنای تتمیم مکارم اخلاق و مصادیق مکارم اخلاق بیان شده است. این پژوهش با تبیین معنا و برخی از مصادیق مکارم اخلاق، این مکارم را از امتیازات اخلاق اسلامی در مقایسه با دیگر مکاتب اخلاقی برمی شمارد.